Sông Mekong đối mặt nguy cơ ô nhiễm vì đất hiếm

Sông Mekong có khả năng bị ô nhiễm từ hoạt động khai thác đất hiếm trái phép trên các nhánh sông ở Myanmar.

Theo MDM (Dự án giám sát hoạt động các đập thủy điện trên sông Mekong), dòng sông Mekong đoạn qua Myanmar đang đối mặt với nguy cơ ô nhiễm do hoạt động khai thác đất hiếm trái phép ở nước này.

Còn theo Global Witness, một tổ chức giám sát có trụ sở tại London, Myanmar đã trở thành nguồn cung cấp chính của thế giới về đất hiếm nặng, thành phần thiết yếu để sản xuất các sản phẩm công nghệ cao như tuốc bin gió, xe điện và thiết bị y tế.

Phần lớn các mỏ nằm tại bang Shan, miền nam Myanmar, nơi nội chiến bùng phát kể từ sau cuộc đảo chính quân sự năm 2021.

Làn sóng khai thác đất hiếm bùng nổ giữa chiến sự tại Myanmar đang khiến Đông Nam Á “đối mặt với một thảm họa sinh thái cận kề nếu không có biện pháp giải quyết khẩn cấp” – DW ngày 17-9 dẫn cảnh báo của các nhà sinh thái học.

các điểm khai thác đất hiếm tại Shan là nguyên nhân chính gây ra những tác động tàn phá đối với ba con sông phụ lưu của Mekong chảy từ Myanmar sang miền bắc Thái Lan. Hình ảnh vệ tinh đã xác định 20 mỏ đất hiếm nằm cách biên giới phía bắc Thái Lan khoảng 25km.

Những con sông từ chỗ trong xanh đã chuyển thành màu vàng cam đục ngầu vì nồng độ asen cao bất thường. “Sông Kok có nồng độ asen cao, trong khi sông Sai và sông Ruak còn có mức cao hơn nữa” – Aweera Pakkamart, giám đốc văn phòng Khu vực Kiểm soát môi trường và ô nhiễm số 1 (Chiang Mai), nói với The Diplomat.

Theo kết quả xét nghiệm đầu năm nay của Cơ quan kiểm soát ô nhiễm Thái Lan, nồng độ asen trong một số đoạn của sông Kok cao gần gấp bốn lần giới hạn do Tổ chức Y tế thế giới (WHO) đưa ra. Các kim loại độc hại khác cũng được phát hiện ở mức nguy hiểm.

Các chuyên gia lo ngại tình trạng ô nhiễm Mekong có thể thấm vào hệ thống tưới tiêu nuôi dưỡng những vùng trồng lúa lớn trong khu vực, cũng như nguồn nước sinh hoạt. WHO cảnh báo việc phơi nhiễm lâu dài với asen và các kim loại khác có thể gây ung thư, rối loạn thần kinh và suy nội tạng.

Pianporn Deetes, giám đốc chiến dịch của tổ chức bảo tồn International Rivers, cho rằng những gì chúng ta thấy hiện nay chỉ là khởi đầu. “Nếu không được kiểm soát, tình hình có thể nhanh chóng trở nên tồi tệ: hàng trăm mỏ khai thác không được quản lý mọc lên ở thượng nguồn, ô nhiễm nặng lan rộng qua sông Mekong và các phụ lưu, và cuối cùng là tình trạng axit hóa nguồn nước lan đến tận biển” – bà nói với DW.

Theo Pakkamart cảnh báo, đây không còn là vấn đề địa phương nữa, mà là “một cuộc khủng hoảng môi trường xuyên biên giới”, mang tính khu vực. Phó giáo sư Satian Chunta, giảng viên quản lý tài nguyên thiên nhiên và môi trường tại Đại học Rajabhat Chiang Rai, nhấn mạnh cách duy nhất để giải quyết vấn đề hiệu quả là “xử lý ngay tại nguồn”, tức ở Myanmar.

Tuy nhiên các mỏ đất hiếm dù trong lãnh thổ Myanmar, lại nằm trên vùng đất do Quân đội Wa Thống nhất (UWSA), một lực lượng dân quân hùng mạnh được Trung Quốc hậu thuẫn và hầu như Thái Lan không thể có tiếng nói gây ảnh hưởng đến họ.

Hiện chưa rõ ô nhiễm mới tập trung ở miền bắc Thái Lan hay đã thấm vào sông Mekong và ảnh hưởng đến các quốc gia vùng hạ lưu. Brian Eyler, giám đốc Chương trình Đông Nam Á của tổ chức học giả Stimson, nói với DW “khả năng rất cao” là các kim loại và hóa chất độc hại đã được phát hiện ở Campuchia, nơi 60% lượng protein trong khẩu phần của người dân đến từ cá đánh bắt tự nhiên trên sông Mekong.

Nhiều nhà phân tích đồng thuận rằng trách nhiệm cuối cùng thuộc về Bắc Kinh. Dù kiểm soát khoảng 60% sản lượng đất hiếm toàn cầu và nắm 85% công đoạn tinh luyện, Trung Quốc lại cấm nhiều hình thức khai thác đất hiếm trong nước từ những năm 2010 do lo ngại tác hại môi trường. Vì thế mà nhiều công ty Trung Quốc buộc phải chuyển xuống phía nam, thiết lập hoạt động khai thác qua biên giới, tại Shan và một bang khác của Myanmar là Kachin.

Năm 2018, chính phủ dân sự Myanmar đã cấm xuất khẩu đất hiếm và yêu cầu các công ty khai thác Trung Quốc ngừng hoạt động; nhưng kể từ năm 2021, việc khai thác vẫn tiếp tục trong bối cảnh xung đột ngày càng lan rộng.

Bắc Kinh trên thực tế đã xuất khẩu nhu cầu khai thác đất hiếm sang các quốc gia khác. Và riêng tại Myanmar, hoạt động này đã “bùng nổ theo cách hoàn toàn không được quản lý” – Eyler cho biết.

Làn sóng khai thác đất hiếm không chỉ giới hạn ở Myanmar. Ít nhất 15 mỏ đã được xác định dọc theo các phụ lưu của sông Mekong ở Lào, theo DW. Campuchia hiện chưa có mỏ đất hiếm quy mô lớn nào đang hoạt động, nhưng công tác thăm dò vẫn đang diễn ra.

Các nhà môi trường lo ngại một phản ứng dây chuyền ô nhiễm trên toàn lưu vực Mekong, trước cả khi tình hình hiện tại có thể cải thiện. “Có khả năng toàn bộ quần thể cá của con sông sẽ bị nhiễm độc, và các vùng đồng bằng ngập lũ, vốn là khu vực sản xuất nông nghiệp cho cả thế giới, sẽ bất khả dụng trong một thời gian dài” – Eyler quan ngại.