Tập Cận Bình có thể tính toán sai về đất hiếm

Những quy định mới, phức tạp của Trung Quốc sẽ ảnh hưởng đến toàn thế giới cùng một lúc – và tạo cơ hội cho Trump.

Cuộc đối đầu thương mại hiện tại giữa Mỹ và Trung Quốc có thể là sự lặp lại của sự kiện hồi đầu năm nay, khi Washington áp đặt mức thuế quan cao ngất ngưởng, và Trung Quốc đáp trả bằng cách siết chặt nguồn cung đất hiếm. Nhiều nhà quan sát, được cho là bao gồm cả Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình, dự đoán kết quả cũng sẽ tương tự: thị trường lao dốc, các nhà sản xuất Mỹ cảnh báo về nguy cơ đóng cửa nhà máy, và Tổng thống Mỹ Donald Trump đành lùi bước.

Tuy nhiên, nếu Trump chơi đúng bài, Tập có thể nhận ra mình đã tính toán sai. Nhiều yếu tố lớn gây bất lợi cho Mỹ hồi mùa xuân giờ đây lại đang có lợi cho họ. Trước hết, các quy định mới phức tạp của Trung Quốc sẽ khó thực thi hơn nhiều so với các hạn chế trước đây. Phạm vi toàn cầu của những quy định này cũng đồng nghĩa với việc lần này, chính Bắc Kinh, chứ không phải Washington, đã leo thang trước – và leo thang bằng cách đối đầu với toàn thế giới cùng một lúc. Điều này mang lại cho chính quyền Trump cơ hội xây dựng một liên minh quốc tế, thay vì phải tự mình đối mặt với một liên minh. Trong khi đó, thị trường trái phiếu Mỹ, một trong những động lực chính khiến Trump lùi bước lần trước, đang trầm lắng hơn nhiều so với hồi tháng 4.

Bên cạnh những lợi thế này, chính quyền Trump và các đồng minh của Mỹ hiện có những phản ứng hiệu quả hơn nhiều so với đề xuất áp thuế của Trump, vốn sẽ gây tổn hại cho nền kinh tế Mỹ không kém gì Trung Quốc. Các lựa chọn khả thi bao gồm hạn chế lĩnh vực công nghệ của Trung Quốc, hạn chế hàng nhập khẩu giá trị thấp từ Trung Quốc, và truy tố các công ty Trung Quốc mua dầu của Nga. Câu hỏi thực sự là liệu chính quyền Mỹ có sử dụng các biện pháp này hay không.

Những hạn chế mới của Trung Quốc đối với đất hiếm đi kèm một điều bất ngờ. Thay vì chỉ kiểm soát việc xuất khẩu đất hiếm từ Trung Quốc – như động thái được thực hiện vào tháng 4 – lần này, Bắc Kinh tuyên bố sẽ yêu cầu giấy phép cho bất kỳ hoạt động bán hàng xuyên biên giới nào trên toàn thế giới. Điều này có nghĩa là một nhà phân phối tại Pháp bán lại nam châm đất hiếm có xuất xứ Trung Quốc cho một nhà sản xuất xe hơi Đức cần phải có giấy phép từ Bộ Thương mại Trung Quốc. Các quy định mới của Trung Quốc cũng quy định rằng đơn đăng ký của người mua có liên quan đến quân đội nước ngoài sẽ bị từ chối, và các công ty sản xuất chất bán dẫn tiên tiến sẽ bị giám sát chặt chẽ hơn.

Nhờ sự thống trị trong lĩnh vực chế biến đất hiếm – Trung Quốc kiểm soát khoảng 90% thị trường biến đất hiếm thành kim loại hữu dụng – các quy định của nước này sẽ ảnh hưởng đến nhiều ngành công nghiệp và sản phẩm tiêu dùng. Đất hiếm hiện diện trong nhiều hệ thống phòng thủ, bao gồm máy bay chiến đấu, tàu chiến, tên lửa, và máy bay không người lái. Nam châm vĩnh cửu được sử dụng để chế tạo đủ loại thiết bị điện tử, từ các thiết bị hàng ngày như máy điều hòa không khí đến các thiết bị chuyên dụng hơn như robot công nghiệp. Các nhà sản xuất hệ thống vũ khí, xe điện, pin, và thiết bị viễn thông sẽ chịu rủi ro đặc biệt lớn.

Nhưng tại sao Trung Quốc lại công bố các biện pháp kiểm soát mới vào thời điểm này? Các nhà bình luận đưa ra hai lý giải chính. Thứ nhất, Bắc Kinh đang muốn giành lợi thế trong bối cảnh đàm phán thương mại. Thứ hai, họ chỉ đơn thuần đáp trả các hành động gần đây của chính quyền Trump, bao gồm việc thay đổi cách đối xử với các công ty con trong danh sách kiểm soát xuất khẩu của Mỹ, mà Trung Quốc cho là vi phạm thỏa thuận đình chiến thương mại đã đạt được hồi đầu năm nay.

Hành động của Mỹ có thể là nguyên nhân cho thời điểm ban hành các quy định mới của Trung Quốc, nhưng quy mô của phản ứng cho thấy một bước leo thang được tính toán do nhận thức về sự yếu kém của Mỹ. Sau khi chứng kiến Trump nhanh chóng từ bỏ thuế quan toàn cầu của mình vào tháng 4, Tập có lẽ tin rằng Mỹ không thể chịu đựng được một cuộc đối đầu kéo dài. Các nhà đàm phán Trung Quốc được cho là đã thất vọng vì cho đến nay phía Mỹ vẫn từ chối xóa bỏ tất cả các loại thuế quan và kiểm soát xuất khẩu công nghệ; chắc hẳn, họ tin rằng bằng cách đe dọa nguồn cung các khoáng sản quan trọng một lần nữa, họ sẽ buộc chính quyền Trump nhượng bộ. Dù Bắc Kinh có thể dễ dàng lập luận rằng Mỹ đã phá vỡ “thỏa thuận đình chiến” thương mại, nhưng quyết định leo thang của Trung Quốc nhiều khả năng cũng xuất phát từ mong muốn có được đòn bẩy lớn hơn đối với những gì họ cho là một chính quyền Mỹ hỗn loạn và dễ kích động.

Dù phản ứng của Mỹ đối với các quy định mới khá gay gắt, nhưng tác động thực tế của những quy định này có thể không nghiêm trọng như bề ngoài. Bắc Kinh vẫn thường công bố các hành động kiểm soát xuất khẩu chỉ để rồi vẫn cho phép hàng hóa lưu thông. Hồi năm 2022, chính phủ Trung Quốc từng công bố danh sách các công nghệ mà họ đang xem xét kiểm soát, bao gồm cảm biến LiDAR được sử dụng trong xe tự lái, công cụ CRISPR để chỉnh sửa gen, và thiết bị được sử dụng để sản xuất tấm pin mặt trời. Ba năm sau, rất ít công nghệ trong danh sách này thực sự bị kiểm soát. Vào năm 2023, Trung Quốc bắt đầu yêu cầu giấy phép để xuất khẩu gallium và germanium, và sang năm 2024 thì thêm antimony vào danh sách. Tuy nhiên, cả ba nguyên tố này vẫn tiếp tục được xuất khẩu. Đúng là một số nhà nhập khẩu đã gặp khó khăn trong việc xin giấy phép, nhưng Bắc Kinh dường như sử dụng yêu cầu này để thu thập dữ liệu nhiều hơn là để ngăn chặn bán hàng.

Các nhà hoạch định chính sách Trung Quốc đã bắt đầu phát đi tín hiệu rằng lần này họ cũng sẽ linh hoạt như vậy. Vào ngày 11/10, một phát ngôn viên lưu ý rằng các biện pháp kiểm soát “không phải là lệnh cấm xuất khẩu” và nhấn mạnh rằng “giấy phép sẽ được cấp.” Dù các công ty quốc phòng phương Tây có thể bị chặn đứng hoàn toàn, nhưng đối với những người mua khác, tác động có thể sẽ nhẹ hơn. “Miễn là các đơn xin giấy phép xuất khẩu tuân thủ quy định và dành cho mục đích dân sự, chúng sẽ được chấp thuận,” một phát ngôn viên của Bộ Thương mại cho biết vào ngày 16/10. Dù các quy định mới nhắm trực tiếp vào các nhà sản xuất chip, nhưng một số công ty trong ngành đã xây dựng kho dự trữ để đối phó với nguy cơ bị cắt nguồn cung. Ngoài ra, các nguyên tố đất hiếm mà các quy định này kiểm soát thực ra ít quan trọng đối với ngành sản xuất chip so với các ngành công nghiệp khác.

Trung Quốc cũng sẽ nhận ra việc thực thi các quy định mới của mình là một vấn đề nan giải. Hồi đầu năm nay, cách tiếp cận của họ bao gồm việc yêu cầu giấy phép cho tất cả các loại khoáng sản được xuất khẩu, chứ không cố gắng nhắm vào từng ngành công nghiệp riêng lẻ hay theo dõi doanh số bán hàng ở nước ngoài. Việc duy trì cách tiếp cận đó, lần này là với các quy định thực sự mang tính toàn cầu, sẽ gây ra hỗn loạn ngắn hạn, nhưng cũng giúp thế giới đoàn kết chống lại các chiến thuật của Trung Quốc.

Vấn đề là một cách tiếp cận có mục tiêu cụ thể hơn có thể không hiệu quả. Chỉ cần nhìn vào kinh nghiệm của Mỹ với các biện pháp kiểm soát xuất khẩu. Dù Washington có thể xoay sở để giữ các thiết bị sản xuất chất bán dẫn tiên tiến khỏi tầm tay Trung Quốc, nhưng họ đã phải vật lộn để thực thi đầy đủ các hạn chế của mình đối với chip AI, vốn dễ che giấu hơn nhiều so với các máy sản xuất chip khổng lồ. Những kẻ buôn lậu đã tuồn hàng chục nghìn chip vào Trung Quốc kể từ khi Washington áp đặt các biện pháp kiểm soát vào năm 2022, trong khi Huawei sử dụng các công ty trung gian để đặt hàng triệu chip từ TSMC. Việc theo dõi và thực thi các biện pháp kiểm soát đối với đất hiếm và nam châm ở mọi quốc gia trên thế giới sẽ là một thách thức khổng lồ so với việc giám sát việc bán các máy chủ AI cồng kềnh cho một quốc gia duy nhất. Trung Quốc cũng không sở hữu ảnh hưởng tài chính toàn cầu như các cơ quan quản lý Mỹ, theo đó khiến việc trừng phạt những kẻ vi phạm trở nên khó khăn hơn.

Để đáp trả lời đe dọa của Trung Quốc, Trump dường như đang sử dụng lại chiến thuật cũ của mình: tăng thuế quan lên mức không bền vững và hy vọng áp lực lên nền kinh tế Trung Quốc sẽ thúc đẩy Tập đồng ý ký kết thỏa thuận.

Chiến lược đó rõ ràng không mấy thành công trong lần trước. Trump đã phát động một cuộc thương chiến không bền vững với gần như toàn bộ các quốc gia trên thế giới, rồi nhanh chóng rút lui sau khi thị trường chứng khoán lao dốc, còn thị trường trái phiếu chao đảo. Khi cơn hoảng loạn tài chính ngắn hạn qua đi, chính quyền Trump liên tục phát đi tín hiệu tuyệt vọng muốn tái khởi động dòng chảy đất hiếm. Sau khi hai bên đạt được thỏa thuận đình chiến thương mại, các nhà hoạch định chính sách Mỹ được cho là đã hạn chế đưa ra các hành động mới đối với Trung Quốc vì lo ngại sẽ khơi mào một cuộc đối đầu mới – nhưng đối đầu cuối cùng vẫn xảy ra.

Việc lặp lại chiến lược cũ là công thức cho một thất bại nữa. Ngoài việc tăng thuế quan lên đôi chút, Mỹ không đạt được lợi ích gì trong thỏa thuận đình chiến: Trung Quốc chỉ đơn giản đồng ý gỡ bỏ các biện pháp kiểm soát mới. Đồng thời, Mỹ dường như cũng hạn chế khả năng tiếp tục các hành động an ninh quốc gia thường xuyên, từ kiểm soát xuất khẩu đến hạn chế đầu tư, mà cả chính quyền Biden và Trump đều đã theo đuổi trước đây mà không kích động leo thang mạnh mẽ từ Bắc Kinh. Thuế quan đơn phương khó có thể khiến Bắc Kinh thay đổi quyết định lần này, vì chúng cũng gây hại không kém cho nền kinh tế Mỹ, và Trung Quốc còn rất nhiều thị trường xuất khẩu khác.

May mắn thay, Trump có cơ hội áp dụng một cách tiếp cận thông minh hơn trong lần thứ hai này. Về mặt chiến lược, ông có hai lợi thế mà ông không có vào mùa xuân. Thứ nhất, Trung Quốc, chứ không phải Mỹ, mới là bên thực hiện động thái leo thang lớn lần này. Và Bắc Kinh đã lặp lại sai lầm của Trump khi nhắm đến toàn thế giới cùng một lúc. Điều này sẽ tạo điều kiện để Mỹ vạch ra một phản ứng toàn cầu, cùng với G-7, Châu Âu, và các đối tác lớn khác như Ấn Độ. Chính quyền Trump sẽ phải gác lại thái độ thù địch với các đồng minh, nhưng nếu họ có thể tránh được những trở ngại, một liên minh sẽ được hình thành.

Đồng thời, tình hình tài chính của Mỹ cũng vững vàng hơn so với mùa xuân. Bắc Kinh có lẽ tin rằng Trump sẽ ngã ngựa nếu thị trường chứng khoán Mỹ trượt dốc, nhưng vào tháng 4, chính thị trường trái phiếu, chứ không phải cổ phiếu, mới là yếu tố khiến Trump phải từ bỏ chính sách thuế quan toàn cầu của mình. Sau khi giá trái phiếu kho bạc giảm mạnh – ngược với xu hướng thông thường trong giai đoạn bất ổn kinh tế – Trump đã lùi bước. “Thị trường trái phiếu rất phức tạp,” ông nói sau khi tuyên bố tạm dừng. “Mọi người đã bắt đầu cảm thấy hơi lo lắng.” Lần này, trong lúc cổ phiếu trượt dốc vì tin tức về một cuộc thương chiến mới, lợi suất trái phiếu kho bạc hai năm đang ở mức thấp nhất trong ba năm qua và thanh khoản vẫn cao. Nếu thị trường trái phiếu bình tĩnh, Trump sẽ có nhiều không gian để xoay xở hơn.

Để tận dụng tình hình một cách khôn ngoan, ông cần chứng minh với Bắc Kinh rằng Mỹ và các đồng minh có thể gây ra nhiều tổn thất ngắn hạn hơn cho nền kinh tế Trung Quốc so với chiều ngược lại. Nếu Trung Quốc quyết tâm triển khai vũ khí đất hiếm, lựa chọn tốt nhất của Trump là phối hợp phản ứng của Mỹ với G-7 và EU, đồng thời thông báo rõ ràng những gì đang chờ đợi Bắc Kinh ở nấc leo thang tiếp theo nếu họ không nhượng bộ. Các phản ứng tiềm năng bao gồm hạn chế bán hàng cho các công ty công nghệ lớn của Trung Quốc, vốn vẫn phụ thuộc vào các nhà cung cấp nước ngoài; hạn chế nhập khẩu hàng tiêu dùng giá trị thấp của Trung Quốc, để đe dọa các nền kinh tế khu vực phụ thuộc vào xuất khẩu của Trung Quốc; truy đuổi các công ty Trung Quốc mua dầu của Nga; và đe dọa hạn chế bán chip tiên tiến được sử dụng trong các thiết bị tiêu dùng, mà năng lực sản xuất trong nước của Trung Quốc vẫn còn hạn chế.

Nếu Tập đặt cược rằng Trump sẽ không thể chịu đựng được sự sụt giảm của thị trường chứng khoán, thì Mỹ và các đồng minh nên chứng minh rằng nỗi đau mà Trung Quốc phải chịu cũng tồi tệ không kém: các nhà máy đóng cửa, kệ hàng trống rỗng, chuỗi cung ứng bị gián đoạn, và công nhân bị sa thải.

Bí quyết ở đây là lựa chọn những chính sách chủ chốt có thể được cân nhắc để đạt được thỏa thuận, đồng thời chứng minh với Bắc Kinh rằng leo thang căng thẳng từ bất cứ bên nào trong tương lai cũng là một sai lầm. Nếu chính quyền có thể làm được điều đó, thì Mỹ và Trung Quốc có thể trở lại giai đoạn cạnh tranh ổn định hơn, trong đó Washington có thể nối lại các biện pháp an ninh quốc gia đã bị tạm dừng bởi các cuộc đàm phán thương mại vào mùa hè này mà không gây ra phản ứng quá mức. Về phần mình, Trung Quốc có thể sẽ tiếp tục tìm kiếm những cách thức mới để gây áp lực lên Mỹ, đồng thời tránh những vòng xoáy leo thang không kiểm soát.

Quyết định khơi mào cuộc đối đầu toàn cầu của Bắc Kinh đã trao cho Trump cơ hội sửa chữa chiến lược Trung Quốc đã thất bại của mình. Ông cần phải nắm lấy cơ hội đó.

Alasdair Phillips-Robins là nghiên cứu viên của Quỹ Carnegie vì Hòa bình Quốc tế. Ông từng là cố vấn chính sách cấp cao cho Bộ trưởng Thương mại Mỹ từ năm 2023 đến năm 2025.

Nguồn: Alasdair Phillips-Robins, “Xi May Have Miscalculated on Rare Earths,” Foreign Policy, 24/10/2025

Theo NGHIÊN CỨU QUỐC TẾ