Lịch sử thuộc địa giải thích tại sao các thể chế mạnh lại quan trọng đối với sự thịnh vượng của một quốc gia?

Giải thưởng Nobel kinh tế năm nay đã được trao cho Daron Acemoglu và Simon Johnson của Viện Công nghệ Massachusetts và James Robinson của Đại học Chicago cho công trình nghiên cứu về lý do tại sao lại có sự khác biệt lớn như vậy về mức độ thịnh vượng giữa các quốc gia.

Khi công bố giải thưởng, Jakob Svensson, chủ tịch ủy ban giải thưởng kinh tế, cho biết: “Giảm sự chênh lệch lớn về thu nhập giữa các quốc gia là một trong những thách thức lớn nhất của thời đại chúng ta”. “Nghiên cứu mang tính đột phá” của các nhà kinh tế đã mang đến cho chúng ta “sự hiểu biết sâu sắc hơn nhiều về nguyên nhân gốc rễ khiến các quốc gia thất bại hoặc thành công”.

Giải thưởng này được thành lập nhiều thập kỷ sau giải Nobel đầu tiên vào những năm 1960, về mặt kỹ thuật được gọi là giải thưởng Sveriges Riksbank về khoa học kinh tế. Các học giả sẽ chia sẻ giải thưởng và giải thưởng tiền mặt trị giá 11 triệu kroner (810.000 bảng Anh).

Để giải thích về công việc của họ và lý do tại sao nó quan trọng, chúng tôi đã trao đổi với Renaud Foucart, giảng viên cao cấp về kinh tế tại Đại học Lancaster ở Anh.

Daron Acemoglu, Simon Johnson và James Robinson đã giành chiến thắng vì điều gì?

Ba học giả giành giải thưởng chủ yếu vì cung cấp bằng chứng nhân quả về ảnh hưởng của chất lượng thể chế của một quốc gia đối với sự thịnh vượng kinh tế của quốc gia đó.

Thoạt nhìn, điều này có vẻ giống như phát minh lại bánh xe. Hầu hết mọi người sẽ đồng ý rằng một quốc gia thực thi quyền sở hữu, hạn chế tham nhũng và bảo vệ cả pháp quyền và sự cân bằng quyền lực, cũng sẽ thành công hơn trong việc khuyến khích công dân tạo ra của cải và phân phối lại của cải tốt hơn.

Nhưng bất kỳ ai theo dõi tin tức ở Thổ Nhĩ Kỳ, Hungary, Hoa Kỳ hoặc thậm chí là Vương quốc Anh, sẽ biết rằng không phải ai cũng đồng ý. Ví dụ, ở Hungary, các vụ tham nhũng, gia đình trị, thiếu sự đa dạng của phương tiện truyền thông và các mối đe dọa đối với sự độc lập của ngành tư pháp đã dẫn đến một cuộc chiến khốc liệt với Liên minh châu Âu.

Các nước giàu thường có các thể chế mạnh. Nhưng một số nhà lãnh đạo (muốn trở thành) hoàn toàn thoải mái với việc làm suy yếu luật pháp. Họ dường như không coi các thể chế là nguyên nhân tạo nên sự thịnh vượng của họ, mà chỉ coi đó là thứ gì đó có mối tương quan.

Theo quan điểm của họ, tại sao chất lượng của các thể chế lại khác nhau ở các quốc gia?

Công trình của họ bắt đầu bằng một điều rõ ràng không ảnh hưởng trực tiếp đến sự thịnh vượng kinh tế ngày nay: điều kiện sống vào thời kỳ đầu của chủ nghĩa thực dân châu Âu vào thế kỷ 14. Giả thuyết của họ là, một nơi càng giàu có và càng khắc nghiệt với người ngoài thì các thế lực thực dân càng muốn đánh cắp tàn bạo của cải của đất nước.

Trong trường hợp đó, họ xây dựng các thể chế mà không quan tâm đến người dân sống ở đó. Điều này dẫn đến các thể chế chất lượng thấp trong thời kỳ thuộc địa, tiếp tục trong suốt thời kỳ độc lập và dẫn đến tình trạng kinh tế tồi tệ ngày nay.

Tất cả những điều này là do – và đây là một lĩnh vực khác mà những người đoạt giải năm nay đã đóng góp – các tổ chức tự tạo ra các điều kiện cho sự bền bỉ của chính mình.

Ngược lại, ở những nơi hiếu khách hơn và kém phát triển hơn, những người thực dân không lấy tài nguyên. Thay vào đó, họ định cư và cố gắng tạo ra của cải. Vì vậy, việc xây dựng các thể chế dân chủ có lợi cho người dân sống ở đó là vì lợi ích (ích kỷ) của họ.

Sau đó, các nhà nghiên cứu đã kiểm tra giả thuyết của họ bằng cách xem xét dữ liệu lịch sử. Đầu tiên, họ phát hiện ra một “sự đảo ngược lớn” của vận may. Những nơi đô thị hóa và đông dân nhất vào năm 1500 đã trở thành nơi nghèo nhất vào năm 1995. Thứ hai, họ phát hiện ra rằng những nơi mà những người định cư chết nhanh vì bệnh tật và do đó không thể ở lại – trong khi dân số địa phương hầu hết đều có khả năng miễn dịch – cũng nghèo hơn ngày nay .

Nhìn vào nguồn gốc thuộc địa của các thể chế là một nỗ lực để giải quyết nguyên nhân và hậu quả. Đây có lẽ cũng là lý do chính khiến ủy ban nói rằng ngay cả khi những người đoạt giải năm nay không phát minh ra ý tưởng rằng các thể chế quan trọng, thì đóng góp của họ vẫn xứng đáng với sự tôn vinh cao nhất.

Một số người cho rằng tác phẩm này chỉ đơn giản lập luận rằng “dân chủ có nghĩa là tăng trưởng kinh tế”. Điều này có đúng không?

Không thể xem xét đơn độc một yếu tố dân chủ và đặt ngoài lề những yếu tố xung quanh. Chẳng hạn, công trình của ba nhà kinh tế không khẳng định rằng việc áp đặt một nền dân chủ hoàn toàn mới vào một quốc gia vốn có thể chế hoạt động kém sẽ thành công. Chưa chắc một nhà lãnh đạo dân chủ thì sẽ không tham nhũng.

Các thể chế là một tổng . Và đây là lý do tại sao việc bảo tồn các khía cạnh khác nhau của chúng lại quan trọng đến vậy ngày nay. Làm suy yếu ngay cả một chút sự bảo vệ mà nhà nước dành cho công dân, người lao động, doanh nhân và nhà đầu tư có thể dẫn đến một vòng luẩn quẩn khi mọi người không cảm thấy an toàn rằng họ sẽ được bảo vệ chống lại tham nhũng hoặc tịch thu. Và điều này dẫn đến sự thịnh vượng thấp hơn và nhiều lời kêu gọi hơn về các quy tắc độc đoán.

Cũng có thể có những trường hợp ngoại lệ. Rõ ràng là Trung Quốc đang cố gắng thúc đẩy ý tưởng rằng chủ nghĩa tư bản không có nền dân chủ tự do vẫn có thể tương thích với thành công về kinh tế.

Sự phát triển của Trung Quốc kể từ cải cách của Đặng Tiểu Bình vào những năm 1980 trùng hợp với việc đưa ra quyền sở hữu mạnh mẽ hơn cho các doanh nhân và doanh nghiệp. Và theo nghĩa đó, đây là phiên bản sách giáo khoa về quyền lực của các thể chế.

Nhưng cũng đúng là Đặng Tiểu Bình đã ra lệnh quân đội đàn áp các cuộc biểu tình đòi dân chủ ở Quảng trường Thiên An Môn năm 1989. Trung Quốc ngày nay cũng có một hệ thống rõ ràng là độc đoán hơn các nền dân chủ phương Tây.

Và Trung Quốc vẫn nghèo hơn nhiều so với các nước dân chủ khác, mặc dù là nền kinh tế lớn thứ hai thế giới. GDP bình quân đầu người của Trung Quốc thậm chí còn chưa bằng một phần năm của Hoa Kỳ và nước này đang phải đối mặt với những thách thức kinh tế lớn của riêng mình.

Trên thực tế, theo Acemoglu , chế độ ngày càng độc đoán của Tập Cận Bình là lý do khiến nền kinh tế Trung Quốc “thối rữa từ trong ra ngoài”.

Các thể chế dân chủ trên toàn cầu hiện đang phát triển theo hướng nào?

Acemoglu đã bày tỏ lo ngại rằng các thể chế dân chủ ở Mỹ và châu Âu đang mất dần sự ủng hộ từ người dân. Thực tế, nhiều nền dân chủ dường như đang nghi ngờ về tầm quan trọng của việc bảo vệ các thể chế của mình.

Họ mạo hiểm trao nhiều quyền lực hơn cho những kẻ mị dân, những người tuyên bố rằng thành công có thể đạt được mà không cần một bộ quy tắc chặt chẽ để ràng buộc quyền lực của những người lãnh đạo. Tôi không biết giải thưởng hôm nay có chút ảnh hưởng nào đến họ không.

Dù vậy, nếu có một thông điệp để “bỏ túi” từ công trình của những người đoạt giải năm nay, thì đó chính là cử tri nên thận trọng, đừng vì những quy tắc đôi khi gây khó chịu nhưng cần thiết để duy trì sự thịnh vượng mà bỏ đi những quy tắc đó, qua đó giết chết sự thịnh vượng kinh tế.

Nguồn: Renaud Foucart, “Nobel economics prize: how colonial history explains why strong institutions are vital to a country’s prosperity – expert Q&A,”  The Conversation, 14/10/2024