Vĩnh Tế Hà, con sông mang tên một người phụ nữ, được khắc trên Cửu đỉnh nhà Nguyễn

Vua Minh Mạng cho đúc Cửu đỉnh để làm Pháp khí cho nhà Nguyễn, đây là quốc bảo và tượng trưng cho sự trường tồn của hoàng gia. Trong số các hình ảnh được khắc lên Cửu đỉnh có “Vĩnh Tế hà”, hay kinh (sông) Vĩnh Tế. Cái tên này là tên một người phụ nữ phương Nam- phu nhân của Thoại Ngọc Hầu.

Các tài liệu lịch sử về sự kiện đào kinh Vĩnh Tế (Gia Định thành thông chí, Quốc triều chánh biên toát yếu, Đại Nam nhất thống chí, Đại Nam thực lục…) đều ghi nhận rằng, người có công lao nổi bật trong công trình vĩ đại này là Thoại Ngọc Hầu Nguyễn Văn Thoại. Tuy nhiên, con kênh đào nổi tiếng này lại mang tên người vợ của ông – bà Châu Thị Vĩnh Tế (hay còn gọi Châu Thị Tế). Vì sao con kênh lại mang tên bà?

Bà Vĩnh Tế là ai?

Năm 1729, một người gốc Lào là Prea Sot xách động người Cao Miên tàn sát người Việt ở vùng Banam, rồi cho quân quấy nhiễu vùng đất sau này gọi là Sài Gòn.

Nhà Nguyễn cho Nguyễn Cửu Triêm đi đánh, quân Cao Miên thua chạy về Vũng Gù (thuộc Mỹ Tho ngày nay), quân chúa Nguyễn tiến tiếp vào Vũng Gù đánh bại đám loạn quân của Cao Miên.

Vua Cao Miên sợ bị vạ lây, liền gửi thư giải thích rằng mọi việc đều do Prea Sot gây ra, đồng thời xin đem Peam Mesar (Mỹ Tho) và Longhôr (Vĩnh Long) dâng chúa Nguyễn để cầu hòa.

Chúa Nguyễn Phúc Chu tiếp nhận 2 vùng đất này, cho lập châu Định Viễn, dựng dinh Long Hồ ở Vĩnh Long. Vua bổ nhiệm quan lại địa phương rồi đưa thêm dân Việt đến khai hoang lập nghiệp.

Con sông Mang Thít (còn gọi là sông Cổ Chiên) ở Vĩnh Long, phía giữa dòng nổi lên một cù lao hình con thoi. Có 5 thôn được lập trên cù lao này nên cù lao này được gọi là Cù lao năm thôn, hoặc Cù lao Dài.

Ngôi làng đầu tiên ở mạn bắc của Cù lao này là làng Man Thiện.

Khi dòng người Việt đến Vĩnh Long, có gia đình ông Châu Vĩnh Huy và bà Đỗ Thị Toán đến định cư ở làng Man Thiện. Năm 1766 thì ông bà sinh được người con gái đầu lòng đặt tên là Châu Thị Vĩnh Tế.

Trong khi đó gia đình Nguyễn Văn Thoại cũng đi về phương nam, định cư ở Cù lao Dài trên sông Cổ Chiên thuộc tỉnh Vĩnh Long, nơi có 5 thôn. Gia Đình Nguyễn Văn Thoại ở làng Thới Bình, gần làng Man Thiện.

Nguyễn Văn Thoại lớn hơn Châu Thị Vĩnh Tế 5 tuổi. Hai làng gần nhau nên hai người cũng dễ dàng quen biết nhau và nên duyên vợ chồng khi Nguyễn Văn Thoại 27 tuổi (đã là quan triều Nguyễn) hỏi cưới Vĩnh Tế đã 22 tuổi.

Năm 1802, Nguyễn Phúc Ánh đánh bại quân Tây Sơn, lên ngôi vua Gia Long lập ra nhà Nguyễn. Nguyễn Văn Thoại do có công theo vua từ khi 16 tuổi, lập nhiều chiến công nên theo mệnh Vua hết trấn thủ ở Lạng Sơn ngoài bắc đến Định Tường trong nam, có lúc còn sang Cao Miên. Vĩnh Tế dù là phu nhân của quan lớn nhưng chẳng mấy khi được sống cùng chồng, phải lo cả việc nhà chồng lẫn cha mẹ mình.

Năm 1817, Nguyễn Văn Thoại được ban tước Thoại Ngọc Hầu, làm Trấn thủ Vĩnh Thanh bao gồm một vùng đất rộng lớn: Vĩnh Long, Sa Đéc, Châu Đốc, Long Xuyên và một phần Kiên Giang ngày nay. Lúc này hai vợ chồng mới ở gần nhau hơn nhưng đều đã ngoài 50 tuổi.

Thoại Ngọc Hầu cho mở rộng Cù lao Dài, lập thêm 5 làng nữa. Lại cho đào con kinh dài 30 cây số nối rạch Đông Xuyên (Long Xuyên) với Giá Khê (Rạch Giá). Vua Gia Long cho lấy tên Thoại của ông để đặt tên cho kênh này gọi, gọi là “Thoại Hà”, ngọn núi Sập ở đầu kinh là “Thoại Sơn”.

Vĩnh Tế Hà

Tháng 9/1819, Vua quyết định cho đào kinh mới, giao cho Thoại Ngọc Hầu cùng các quan thực hiện. Sau khi chuẩn bị kỹ lưỡng việc đào kinh bắt đầu từ ngày 15 tháng Chạp 1819.

Con kinh này có chiều dài 87 km, rộng 30 m, sâu 2,55 m. Số người được huy động hơn 90.000 người cả người Việt và người Cao Miên (đa số là người Việt) thay nhau thực hiện 5 năm.

Trong quá trình đào con kinh nối Châu Đốc với Hà Tiên, bà Châu Thị Vĩnh Tế đã có nhiều đóng góp phụ giúp cho chồng. Sách về Thoại Ngọc Hầu đã dẫn có ghi chép: “Việc thứ hai là trong số người đào kinh, ngoài binh và dân, còn có cả đàn bà con gái phụ trách những việc nhẹ nhàng như nấu ăn, gánh nước… Điều này được soi sáng thêm vào việc vua khen bà Châu Thị Tế đã từng giúp chồng nhiều việc cho nên chồng mới được cái vinh dự thành công và bà mới được lấy tên đặt cho kinh và cho núi (tất nhiên công tác của bà phải có nữ giới trợ lực)”.

Với những lý do nói trên, mặc dù kinh Vĩnh Tế gắn liền với tên tuổi của Thoại Ngọc Hầu, nhưng nó lại được mang tên người vợ của ông, chính vì công lao của bà to lớn nên người dân có câu:

Nước Nam trai sắc gái tài
Gương bà Châu Thị lưu đời ngàn năm.

Khi kinh được đào xong, giao thông vô cùng thuận lợi, nông nghiệp và thương nghiệp thuận lợi phát triển, đời sống dân chúng dần khá lên. Lúc này vua Minh Mạng đã lên nối ngôi rất mừng, liền luận công ban thưởng. Thấy ai cũng nói về bà Vĩnh Tế, vua Minh Mạng liền cho đặt tên con kinh này là kinh Vĩnh Tế.

Do con kinh này quá dài, nên nhà Nguyễn chính thức không gọi là “kinh” mà gọi là “Vĩnh Tế hà” tức sông Vĩnh Tế.

Được khắc trên Cửu Đỉnh

Vua Minh Mạng cho đúc Cửu Đỉnh để làm Pháp khí cho nhà Nguyễn, đây là quốc bảo và tượng trưng cho sự miên viễn của hoàng gia. Cửu Đỉnh gồm 9 Đỉnh là: Cao đỉnh, Nhân đỉnh, Chương đỉnh, Anh đỉnh, Nghị đỉnh, Thuần đỉnh, Tuyên đỉnh, Dụ đỉnh, Huyền đỉnh.

Cao đỉnh là đỉnh đầu tiên trong Cửu Đỉnh, được khắc chim trĩ rất đẹp, ngoài ra còn có biển Đông là biển lớn nhất gắn liền với lịch sử văn hóa dân tộc. Hình “Vĩnh Tế hà” cũng được chạm khắc vào đây, gắn liền với sự trù phú và rộng lớn của vùng đất phương nam. Tên gọi Vĩnh Tế cũng là biểu tượng cho người con gái nết na xinh đẹp và đức hạnh của phương nam.

Học giả Nguyễn Văn Hầu trong sách Thoại Ngọc Hầu nhắc tới việc vua (Minh Mạng) lấy tên bà Châu Thị Vĩnh Tế đặt tên cho sông và núi, tuy nhiên ông cũng ghi nhận lại một nghi vấn về việc rất nhiều năm tìm kiếm, nhưng ông không thấy được chút thông tin nào của bia “Vĩnh Tế hà” mà Đại Nam nhất thống chí ghi là được vua Minh Mạng “sắc cho quan hữu tư địa phương dựng bia ở bên bờ sông”.

Như vậy, rất có thể thực sự là vua Gia Long đã đặt tên cho con kinh đào vĩ đại này ngay từ ngày đầu, và ngài có lý do để đặt tên như vậy – để ghi nhận công lao của cả hai vợ chồng Thoại Ngọc Hầu, bởi một người như bà Châu Thị Vĩnh Tế, chắc chắn đã trợ giúp chồng rất nhiều từ trước khi ông đào kinh (sông) Vĩnh Tế.

Thanh Ngã