Bàn về ‘tự do’: Tự do nào?

Văn bản của Nhà nước Việt Nam có tiêu ngữ “Độc lập — Tự do — Hạnh phúc” và phiên bản tiếng Anh là “Independence — Freedom — Happiness”. Nhưng tôi nghĩ cách dịch này có vấn đề.
Người Việt chúng ta dịch hai chữ liberty và freedom là ‘Tự do’. Nhưng người phương Tây phân biệt giữa hai chữ đó khá rạch ròi.
Vậy thì chúng ta thử tìm hiểu xem hai chữ này khác biệt ra sao. Trả lời câu hỏi này có khi liên quan đến triết học rất nhiêu khê, ở đây tôi chỉ mô tả những gì tôi hiểu qua đọc sách vở.
Một cách ngắn gọn như sau:
Freedom là bản chất của con người, nó tồn tại như là một ‘thiết chế’ nội tại (internal construct) trong tâm trí chúng ta. Freedom là trạng thái tự do, không bị ràng buộc. Người dân ở bất cứ nơi nào cũng muốn có quyền tự do tín ngưỡng, tự do ngôn luận, tự do giáo dục, v.v.
Liberty là một thiết chế chánh trị – xã hội cho phép người dân thụ hưởng freedom. Liberty là một điều kiện xã hội. Ở mấy nước như Úc, người ta có khái niệm như tự do chánh trị (political liberty) và tự do cá nhân (personal liberty). Tự do chánh trị là người dân được quyền tham gia vào các quyết định liên quan đến quốc gia. Tự do cá nhân là người dân có quyền hành động theo ý của mình.
Nói cách khác, freedom liên quan đến cá nhân, còn liberty liên quan đến phẩm chất của một thể chế chánh trị. Một số thể chế chánh trị (như Bắc Hàn và Tàu) hạn chế freedom của người dân. Các thể chế như Mĩ và Úc trao quyền freedom cho người dân nhiều hơn các thể chế toàn trị.
Phương châm của chánh phủ Pháp là ”Liberty, equality, fraternity” (không dùng chữ freedom). Tương tự, bản tuyên ngôn độc lập của Mĩ đề cập đến liberty trong “Life, liberty and the pursuit of happiness.” Việt Nam thời sau khi cướp chánh quyền có lẽ bắt chước Pháp hay Mĩ, nên dùng tiêu ngữ “Độc lập — Tự do — Hạnh phúc”.
Nhưng cách dịch 3 nguyện vọng đó sang tiếng Anh “Independence — Freedom — Happiness” theo tôi thấy là thiếu hợp lí. Freedom liên quan đến cá nhân, còn Liberty liên quan đến thể chế. Do vậy, tôi nghĩ có lẽ nên viết lại cái phương châm của Việt Nam là “Independence — Libery — Happiness.”
Mà, bàn cho vui thôi, chứ trong thực tế thì cái tiêu ngữ đó vẫn là một ước mơ muôn đời của người Việt (và của bất cứ dân tộc nào trên thế giới). Thà như Úc hay Mĩ, trên văn bản chánh thức không có những chữ đó, nhưng chánh phủ họ lúc nào cũng theo đuổi lí tưởng đó cho dân chúng.

Theo facebook Nguyễn Tuấn 

• Nguyễn Văn Tuấn là một nhà khoa học y khoa chuyên về dịch tễ học và di truyền loãng xương. Ông hiện là giáo sư y khoa tại Đại học New South Wales, giáo sư và giám đốc Trung tâm Công nghệ y tế thuộc Đại học Kỹ thuật Sydney, đồng thời kiêm nhiệm ngành dịch tễ học tại Đại học Notre Dame Australia. Theo Wikipedia