Nhà văn Nguyễn Đình Toàn đã từ giã nhân gian
Huỳnh Duy Lộc
Tin từ thân nhân nhà văn Nguyễn Đình Toàn cho hay ông vừa từ trần tại Hoa Kỳ vào lúc 7 giờ 15 phút tối 28 tháng 11 năm 2023 ở tuổi 87.
Nguyễn Đình Toàn sinh ngày 6 tháng 9 năm 1936 tại Bồ Đề, Gia Lâm, ngoại thành Hà Nội. Theo lời họa sĩ Tạ Tỵ, “Gia Lâm bên kia bờ Hồng Hà, nối liền với Hà Nội bằng nhịp cầu Long Biên vươn dài ngang dòng nước đỏ phù sa”. Ông di cư vào Nam năm 1954, viết văn, làm thơ, viết kịch, cộng tác với tạp chí Văn của ông Nguyễn Đình Vượng và tạp chí Văn Học của ông Phan Kim Thịnh. Từ đầu thập niên 1960, ông đã gây chú ý với tập thơ “Mật đắng” và cuốn tiểu thuyết “Chị em Hải” (1962) như ghi nhận của Tạ Tỵ: “Nguyễn Đình Toàn mở đầu nghiệp văn của mình bằng tác phẩm ‘Chị em Hải’ đăng từng kỳ trên nhật báo Tự Do và cũng do cơ sở này xuất bản. Tác phẩm ra đời, đưa ngay nhà văn vào hẳn khung trời văn nghệ và được dư luận liệt vào thế hệ ‘đợt sóng mới’ của văn chương Việt Nam”. Sau “Chị em Hải” là những tiểu thuyết như “Những kẻ đứng bên lề” (1964), “Con đường” (1967), “Ngày tháng” (1968), “Phía ngoài” (1969), “Giờ ra chơi” (1970), “Đêm hè” (1970), “Đêm lãng quên” (1970), “Không một ai” (1971), “Đám cháy” (1971).
Ông được công chúng biết đến khi phụ trách một chương trình ca nhạc trên Đài phát thanh Sàigòn và khi đặt lời cho ca khúc “Tình khúc thứ nhất” của nhạc sĩ Vũ Thành An vào năm 1965.
Sau ngày 30 tháng 4 năm 1975, ông chịu chung số phận với nhiều văn nghệ sĩ miền Nam, sách của ông bị cho là “đồi trụy”, bị tịch thu và bản thân ông bị bắt hai lần, đi cải tạo gần 6 năm. Ông sang Mỹ định cư từ cuối năm 1998, cùng với vợ phụ trách chương trình “Đọc sách” cho Đài Tiếng nói Hoa Kỳ (VOA) và viết cho mục Văn học nghệ thuật trên tuần báo Việt Tide của nhà văn Nhật Tiến cho tới khi nghỉ hưu.
Mãi đến khi ông đã định cư ở hải ngoại và tiếp tục hoạt động sáng tác, công chúng mới biết đến những sáng tác âm nhạc của ông và nhận ra một khía cạnh khác của ông như ca sĩ Quỳnh Giao đã ghi nhận: “Nguyễn Đình Toàn là nhà văn, là thi sĩ và giới thiệu nhạc bằng cảm quan của một nhà thơ. Ông cũng là nhạc sĩ đã sáng tác rất nhiều, nhưng tác phẩm bị trùm lấp trong biến cố 1975…”. Ca sĩ Khánh Ly đã thực hiện ở hải ngoại 2 album nhạc gồm những ca khúc của Nguyễn Đình Toàn (“Hiên cúc vàng” và “Mưa trên cây hoàng lan”), cho thấy ngoài khả năng thẩm âm tinh tế đã giúp cho ông chọn lựa những giọng ca khi thực hiện chương trình “Nhạc chủ đề” khi xưa, ông còn có khả năng phổ nhạc vào những câu thơ của chính mình.
Nhà thơ Du Tử Lê đã ghi nhận: “Di cư vào miền Nam năm 1954, Nguyễn Đình Toàn trở thành biên tập viên Đài phát thanh quốc gia (mọi người quen gọi là Đài phát thanh Sàigòn để phân biệt với Đài Quân đội). Những năm đầu ở miền Nam, ngoài công việc thường lệ của một biên tập viên phát thanh, Nguyễn Đình Toàn còn cùng ký giả Phan Lạc Phúc chủ trương một chương trình văn học, nghệ thuật cho Đài Sàigòn. Nhưng ông được quần chúng biết tới nhiều hơn cả khi ông cùng nhạc sĩ Vũ Thành An thực hiện chương trình “Nhạc chủ đề”. Đây cũng là thời gian xuất hiện của hai tình khúc như hai cơn bão nhỏ lay động giới trẻ miền Nam: ca khúc “Tình khúc thứ nhất” và “Em đến thăm anh đêm ba mươi”, nhạc Vũ Thành An, lời Nguyễn Đình Toàn, ra đời với cách nói khác, cách nói luôn mở ra những chân trời mới lạ, ảnh hưởng từ những nhân sinh quan Tây phương (Nhưng theo lời nhạc sĩ Vũ Ngọc Giao, chính Nguyễn Đình Toàn đã đặt nhạc và lời của hai ca khúc này, còn Vũ Thành An chỉ ký âm lại giai điệu). Ở thời điểm cuối thập niên 1950 – đầu thập niên 1960 thì đó là cách nói cực kỳ mới mẻ. Người ta không thể tìm thấy ý niệm “niềm vui trong thiên tai,” “yêu nhau như thời gian làm giông bão” trong bất cứ một ca từ nào của nền tân nhạc Việt Nam, kể từ tiền chiến…”
Nguyễn Đình Toàn đã đưa vào thơ Việt hình ảnh những “thiên thần mắc đọa” (fallen angels) trong tôn giáo Tây phương, những thiên thần đã phạm trọng tội trên thiên đường nên bị Thượng đế đày xuống trần thế hay “đày xuống địa ngục và bị trói chặt bằng xiềng xích của bóng tối cho tới Ngày phán xử cuối cùng” như lời trong Thư Peter II của kinh Tân Ước. Thế nhưng những thiên thần mắc đọa trong bài thơ “Tình khúc thứ nhất” của ông không phải là những kẻ phạm trọng tội mà chỉ là
“Thần tiên gãy cánh đêm xuân
Bước lạc sa xuống trần
Thành tình nhân đứng giữa trời không
Khóc mộng thiên đường…”
Đã trót lạc bước sa xuống trần, những thiên thần mắc đọa đã trở thành những tình nhân luôn quay quắt trong những nỗi đau khôn nguôi vì tình yêu ở chốn trần thế là thứ tình cảm phù du nhất, bao giờ cũng chỉ là
“Tình vui trong phút giây thôi
Ý sầu nuôi suốt đời…”
hay
“Tình vui theo gió mây trôi
Ý sầu mưa xuống đời…”
Trong những giây phút yêu đương thắm thiết nhất, những tình nhân – thiên thần mắc đọa ấy không hề biết rằng trong sự sum vầy đã có mầm mống của chia phôi và những tâm hồn chìm đắm trong tình yêu bao giờ cũng lẻ loi như những cánh dơi mù bay quờ quạng trong bóng đêm:
“Có biết đâu niềm vui đã nằm trong thiên tai
Những cánh dơi lẻ loi mù trong bóng đêm dài…”
Ngày tình yêu lên ngôi cũng là ngày mọi khổ đau, dằn vặt bắt đầu vì người ta luôn sợ đánh mất tình yêu hay luôn nhớ tới những phút giây ngây ngất trong tình yêu buổi ban đầu:
“Ngày thần tiên em bước lên ngôi
Đã nghe son vàng tả tơi
Trầm mình trong hương đốt hơi bay
Mong tìm ra phút sum vầy…”
Tình chỉ vui trong phút giây nên người ta khao khát những điều vĩnh cửu, mong có được mãi mãi một tình yêu vững bền hay trở lại với những ngày tươi sáng khi tình yêu vừa chớm nở:
“Xin yêu nhau như thời gian làm giông bão mê say.
Lá thốt lên lời cây
Gió lú đưa đường mây
Có yêu nhau xin những ngày thơ ngây
Lúc mắt chưa nhạt phai
Lúc tóc chưa đổi thay
Lúc môi chưa biết dối cho lời…”
Mong ước ấy có lẽ sẽ không bao giờ thành hiện thực, nhưng những tình nhân vẫn không hề hối tiếc, sẵn sàng chấp nhận bao đắng cay chỉ để có được những giây phút hạnh phúc thật ngắn ngủi trong tình yêu ở trần thế:
“Ngày về quê xa lắc lê thê
Trót nghe theo lời u mê
Làm tình yêu nuôi cánh bay đi
Nhưng còn dăm phút vui trần thế”.
TÌNH KHÚC THỨ NHẤT
Tình vui theo gió mây trôi
Ý sầu mưa xuống đời
Lệ rơi lấp mấy tuổi tôi
Mấy tuổi xa người
Ngày thần tiên em bước lên ngôi
Đã nghe son vàng tả tơi
Trầm mình trong hương đốt hơi bay
Mong tìm ra phút sum vầy.
Có biết đâu niềm vui đã nằm trong thiên tai
Những cánh dơi lẻ loi mù trong bóng đêm dài
Lời nào em không nói em ơi
Tình nào không gian dối
Xin yêu nhau như thời gian làm giông bão mê say.
Lá thốt lên lời cây
Gió lú đưa đường mây
Có yêu nhau xin những ngày thơ ngây
Lúc mắt chưa nhạt phai
Lúc tóc chưa đổi thay
Lúc môi chưa biết dối cho lời.
Tình vui trong phút giây thôi
Ý sầu nuôi suốt đời
Thì xin giữ lấy niềm tin dẫu mộng không đền
Dù trời đem cay đắng gieo thêm
Cũng xin đón chờ bình yên.
Vì còn đây câu nói yêu em
Âm thầm soi lối vui tìm đến.
Thần tiên gãy cánh đêm xuân
Bước lạc sa xuống trần
Thành tình nhân đứng giữa trời không
Khóc mộng thiên đường
Ngày về quê xa lắc lê thê
Trót nghe theo lời u mê
Làm tình yêu nuôi cánh bay đi
Nhưng còn dăm phút vui trần thế”.
HUỲNH DUY LỘC
—
