Số phận bức tượng chính Petrus Trương Vĩnh Ký giờ đặt ở đâu?

Petrus Trương Vĩnh Ký là một nhà chính trị, học giả, nhà văn, nhà ngôn ngữ học, nhà giáo dục học và khảo cứu văn hóa của Việt Nam vào cuối thế kỷ 19.

Với nhiều thành tựu đóng góp cho nền văn hóa Việt Nam, và cả những công lao đối với chính quyền thuộc địa Pháp, sau khi ông mất năm 1898, ở Sài Gòn đã có những công trình vinh danh ông. Năm 1927, phân hiệu tạm thời của trường Collège Chasseloup Laubat (nay là trường Lê Quý Đôn) dành cho học sinh người bản xứ được xây dựng ở Chợ Quán, lấy tên là Collège de Cochinchine (trường cao đẳng Nam Kỳ), và tới năm 1929 thì trường này mang tên Petrus Trương Vĩnh Ký (sau 1975 đổi thành trường Lê Hồng Phong trên đường Nguyễn Văn Cừ).

Và 10 năm sau khi nhà bác học Trương Vĩnh Ký tạ thế, trang đầu báo Lục Tỉnh Tân Văn số ra ngày 4-6-1908 đã kêu gọi dựng tượng Trương Vĩnh Ký ở trung tâm Sài Gòn.

Những người chủ biên tờ báo này vốn là những người yêu nước chống Pháp thuộc phong trào Minh Tân do Trần Chánh Chiếu đứng đầu.

Trang báo này viết về Trương Vĩnh Ký như sau: “Mặc dầu được người Pháp tin dùng làm một số việc, nhưng Trương Vĩnh Ký không ỷ thế chính trị để tham quyền cố vị, vinh thân phì gia, nên không làm hại gì quê hương.

Sở dĩ phải cộng tác với người Pháp là vì bắt buộc, được yêu cầu, không phải tự ý và chỉ nhằm giúp cho người Pháp mới sang cai trị hiểu biết phong tục lễ nghĩa của người Việt Nam để mà biết cách đối xử.

Ngoài ra suốt đời ông chỉ ngày đêm lo việc giáo dục bằng biên soạn, dịch sách báo. Vì thế Trương Vĩnh Ký xứng đáng là ông thầy đạo lý của cả Nam kỳ.

Lập tượng ông là để tưởng niệm biết ơn ông và nêu gương ông”.

Các tờ báo Lục Tỉnh Tân Văn, Văn Minh, Trung Lập… đã đăng nhiều kỳ về Trương Vĩnh Ký, và Hội Dựng Hình Petrus Ký cũng được thành lập, gây quỹ để có kinh phí xây dựng tượng. Hôi trưởng “Hội dựng hình Petrus Ký” là ông Nguyễn văn Của. Việc dựng tượng được sự đồng ý của chính quyền thời đó, và kinh phí hoàn toàn là do quyên góp được từ những thương nhân, mạnh thường quân, trong đó có cả ông Trương Văn Bền, ông chủ thương hiệu xà bông Cô Ba (savon Viet-Nam) danh tiếng. Việc đúc tượng Petrus Ký diễn ra trong khoảng thời gian khá dài, với thời gian ít nhất là kéo dài hơn 1 năm, tượng được làm ở bên Pháp, như trong bài báo Lục Tỉnh Tân Văn số ra ngày 28/1/1927 nói rằng trụ đá đã dựng xong ở chỗ gần Nhà thờ, nhưng còn phần tượng thì phải chờ gửi từ Pháp quốc sang. Bài báo cho biết “vì thợ có ý muốn khoe nghề mình và khoe danh ông Petrus Ký cho người Paris biết mặt, nên xin phép Hội cho để hình ngài lại 3 tháng chưng để tại nhà mỹ nghệ Paris”. Sau 3 tháng nữa thì tượng mới được gửi sang Việt Nam, và tính thời gian di chuyển tàu biển thì tới tháng 9 tượng tới bến cảng, và việc dựng tượng sẽ xong trong năm 1927.

Bài trên báo Văn Minh số 94 ra ngày 9/12/1927 cho biết thông tin rằng ngày khánh thành chính thức sẽ diễn ra vào ngày 18/12/1927, sớm hơn 1 ngày so với dự kiến. Theo bài báo này, vào đêm ngày 22/11/1927, Hội Dựng Hình Petrus Ký đã họp để tổng kết chi phí dựng tượng, trong đó 22.000 quan tiền trả ch “thợ nắn hình” (tức điêu khắc gia) người Pháp Roux Comtant, số tiền còn dư lại là 1500 quan tiền. Trong số này lấy ra 400 đồng đưa cho con của Petrus Ký là Trương Vĩnh Tống (có mặt trong buổi họp) để trả trước một phần cho nhà thầu Nguyễn Văn Nhiêu làm rào sắt xung quanh tượng. Số tiền còn lại (1100 quan) thì giữ làm quỹ. Trong buổi họp này, hội trưởng cũng công bố dự kiến chương trình buổi lễ khánh thành khá chi tiết. Đó là lúc 9 giờ sáng sẽ tập trung ở mộ Petrus Ký bên đường Gallieni (nay là Trần Hưng Đạo), tại đây mọi người sẽ tiếp đón Thống đốc Nam kỳ. Tới 5 giờ chiều sẽ chính thức diễn ra lễ khánh thành tượng Petrus Ký ở bên đại lộ Norodom (nay là Lê Duẩn) gần chỗ Nhà thờ, sẽ có đội quân lễ và quân nhạc góp mặt.

Như vậy ngày 18-12-1927, tượng toàn thân của Trương Vĩnh Ký đã hoàn tất và được dựng quay mặt ra đường Norodom, trong công viên đầy cây xanh trước dinh quan toàn quyền Sài Gòn (nay là khu vực dinh Thống Nhất).

Tác giả T.T.T. của bài viết “Dựng tượng cụ Trương Vĩnh Ký tháng 12-1927” đăng trên tạp chí Xưa Và Nay số tháng 12-2010 cho biết: “Năm 2002 nhân hội thảo “Trương Vĩnh Ký với văn hóa” tổ chức tại TP.HCM, GS Trần Văn Giàu cho biết sau Cách mạng Tháng 8-1945, Xứ ủy Nam bộ đã ra lệnh hạ tất cả tượng của người Pháp đổ xuống sông Sài Gòn, nhưng tượng cụ Trương Vĩnh Ký thì để lại”, mặc dù tượng đó ở ngay chỗ tập trung biểu tình.

Tuy nhiên sau 1975 thì khác, tượng Trương Vĩnh Ký đã được hạ xuống, mang về lưu giữ tại nhà cũ của gia đình Chú Hỏa (tức Hui Bon Hoa, một tư sản người Hoa ở Sài Gòn trước 1975) ở số 97 đường Phó Đức Chính, quận 1, nay là Bảo Tàng Mỹ Thuật.

Hiện nay muốn tham quan, khách phải mua vé ở cổng vào, khỏi gửi túi xách, vào cửa chính của bảo tàng, đi thẳng ra cửa đối diện, phía sau thang máy cổ là đến sân sau, tượng Trương Vĩnh Ký nằm ở phía tay phải.

Thập niên 90 thế kỷ trước, tượng Trương Vĩnh Ký được đặt ở một dãy hành lang trên lầu của tòa nhà này.

Khi Bảo tàng Mỹ thuật TP.HCM thành lập, tượng Trương Vĩnh Ký trở thành một hiện vật sưu tập của bảo tàng, hiện được dựng ở sân sau của tòa nhà, đối diện với tượng Quách Đàm (người Hoa đã có công xây dựng chợ Bình Tây, TP.HCM vào thập niên 20 của thế kỷ 20).

Tượng cụ Trương Vĩnh Ký cao khoảng 1,70m, tương đương với chiều cao thực của cụ. Tượng đúc bằng đồng, đặt đứng trên bục cao, mặc áo dài, đầu đội khăn đóng – đây là hai loại trang phục đã gắn liền suốt cuộc đời của Trương Vĩnh Ký.

Trên ngực áo của cụ chạm khắc những huy chương cao quý mà cụ đã đạt được, như: Giáo sư ngôn ngữ Á Đông và là một trong 18 nhà bác học thế giới (1874), Khuê bài Hàn lâm viện đệ nhị đẳng bội tinh (Palmes d’Académie) của Hàn lâm viện Pháp (1883), Hàn lâm viện đệ nhất đẳng của Pháp (1887), Hàn lâm viện đệ nhất đẳng của Hoàng gia Campuchia…

Tượng đồng đúc đã gần 100 năm (đến 2025) giờ đã chuyển sang màu xám, khiến gương mặt và đôi mắt của cụ càng đượm vẻ u buồn, làm cho người ta nhớ đến dòng chữ Latin trên cửa chính vào mộ phần của cụ ở số 520 đường Trần Hưng Đạo, quận 5, TP.HCM (góc giao nhau với đường Trần Bình Trọng): “Miseremini Mei Saltem vos Amici Mei” (tạm dịch: Xin hãy thương tôi, ít ra là những bạn hữu của tôi), như nói lên ước nguyện cuối đời của Trương Vĩnh Ký…

Ngoài tượng chính có số phận thăng trầm, hiện nay còn một số tượng nhà bác học Trương Vĩnh Ký tại Sài Gòn như tượng được thờ tại nhà cũ của cụ: số 520 đường Trần Hưng Đạo, Q. 1. Tượng này bằng thạch cao, sơn đen, khiến kẻ xấu từng đánh cắp vì tưởng là tượng đúc bằng đồng đen. Con cháu cụ Trương Vĩnh Ký đã phải bỏ tiền chuộc lại để mang về thờ cho đến hiện nay.

Một tượng khác vẫn còn tại “phòng truyền thống” Trường THPT Lê Hồng Phong (số 235 đường Nguyễn Văn Cừ, P. 4, Q. 5) từ 19-10-1975 Trường Pétrus Trương Vĩnh Ký đổi tên thành Trường Lê Hồng Phong).

Mới nhất có hai bức tương khác của cụ được dựng năm 1997 và 2001 tại hai cơ sở của Trường THPT tư thục Trương Vĩnh Ký ở số 110 đường Bành Văn Trân (P. 7, Q. Tân Bình, TP.HCM và ở số 21 đường Trịnh Đình Trọng (P. 5, Q. 11). Và nămm 2014, một tượng đồng Trương Vĩnh Ký tiếp tục được dựng trong vườn hoa mặt tiền Đại chủng viện Thánh Giuse (số 6 đường Tôn Đức Thắng, Q.1).

L.T.T