160 năm thành lập Thảo cầm viên Sài gòn (23.3.1864-23.3.2024)

Thảo cầm viên Sài gòn và Jean- Baptiste Louis- Pierre, vị giám đốc đầu tiên

Thảo cầm viên Sài gòn được xây dựng vào năm 1864, sớm hơn những công trình kiến trúc nổi tiếng của Sài gòn – TP.HCM như “Bưu điện Thành phố (1886-1891), Nhà thờ Đức Bà (1877-1880), chợ Bến Thành (1912-1914), tên gọi ban đầu là Vườn Bách thảo, với chức năng sưu tập các loài động – thực vật đặc hữu của Nam Kỳ và 3 nước Đông Dương, giám đốc đầu tiên là nhà thực vật học người Pháp J. B. Louis Pierre (1833- 1905).

Ngày 23 tháng 3 năm 1864, Đề đốc Pierre Paul de La Grandière ký nghi định thành lập Vườn Bách thảo (Jardin Botanique) trên mảnh đất có diện tích 12 ha (120.000 m2) gần rạch Thị Nghè mà người Pháp gọi là “Arroyo d’ Avalanche” với chức năng sưu tập các loài động – thực vật đặc hữu của Nam kỳ và 3 nước Đông Dương (Việt Nam, Cao Miên, Lào) và du nhập, ươm trồng một số giống cây phục vụ cho việc trồng cây trên đường phố Sài gòn – Gia Định.

Ngay sau đó, một kỹ sư và bác sĩ thú y trong quân đội tên Alphonse Germain được giao nhiệm vụ khai phá 12 ha gần rạch Thị Nghè để lập ra Vườn Bách thảo. Công việc xây cất xe được tiến hành nhanh chóng và tháng 3 năm 1865, Vườn Bách thảo đã mở cửa đón khách tham quan. Vì thấy Vườn Bách thảo sẽ tiếp tục phát triển và có quy mô càng ngày càng lớn hơn, ngày 23 tháng 3 năm 1865, chính quyền Pháp đã mời nhà thực vật học người Pháp Jean- Baptiste Louis- Pierre đang phụ trách Vườn Bách thảo Calcutta (Ấn Độ) về làm giám đốc Vườn Bách thảo và bách thú Sài gòn (Jardin botanique et zoologique de Saigon) và bộ sưu tập đầu tiên hình thành do công sức của ông gồm 63 loài chim, 29 loài thú và 13 loài bò sát.

Jean- Baptiste Louis- Pierre sinh ngày 23 tháng 10 năm 1833 trong gia đình một doanh nhân trồng mía trên đảo Réunion thuộc Pháp, sang thủ đô Paris của nước Pháp học y khoa rồi học chuyên sâu về thực vật học tại Strasbourg. Khi gia đình ông bị phá sản vào đầu những năm 1850 do một cơn bão tàn khốc quét qua đảo Réunion và những nô lệ làm việc trong đồn điền của cha ông được giải phóng,ông đã bỏ học để làm việc cho Cơ quan Lâm nghiệp Hoàng gia Anh (British Imperial Forestry Service) tại Calcutta (Ấn Độ) do ngài Dietrich Brandis, cha đẻ của “ngành lâm nghiêp nhiệt đới”, làm giám đốc. Ông thăng tiến nhanh chóng trong hàng ngũ những nhà lâm nghiệp tại Calcutta, được bổ nhiệm làm giám đốc Vườn Bách thảo Calcutta. Tiếng tăm lừng lẫy của Jean- Baptiste Louis- Pierre khi làm giám đốc Vườn Bách thảo Calcutta đã khiến cho các viên chức Bộ Hải quân Pháp chú ý tới ông vào năm 1865, khi Vườn Bách thảo Sài gòn bắt đầu được xây dựng vào năm trước để sưu tập các loài động, thực vật phục vụ cho sinh hoạt kinh tế. Ông làm giám đốc Vườn Bách thảo và bách thú Sài gòn từ năm 1865 tới năm 1877, tạo lập cơ sở ban đầu, sưu tập những loài thú và cây trồng quý hiếm từ nhiều nơi khác nhau ở châu Á. Ông đã tự mình sưu tầm nhiều loài động, thực vật bằng tiền túi, và trong 12 năm làm giám đốc Vườn Bách thảo và bách thú Sài gòn, ông đã dành phần lớn thời gian phối hợp những cây cỏ trong rừng và cây cỏ trên thảo nguyên, hình thành bộ sưu tập cá nhân động, thực vật miền nhiệt đới phong phú nhất.

Ngày nay người ta nhớ tới Jean- Baptiste Louis- Pierre vì những đóng góp của ông cho việc làm đẹp những chốn công cộng của thành phố Sài gòn. Trong những vườn ươm rộng lớn ở Vườn Bách thảo và bách thú Sài gòn và vườn của Dinh Norodom, ông đã ươm trồng nhiều loại cây và bụi cây về sau sẽ được trồng để tạo bóng mát trên những đại lộ, những công trường và công viên của thành phố Sài gòn. Ông đặc biệt chú ý tới Vườn bách thảo của thành phố về sau sẽ mang tên Công viên Tao Đàn, nơi ông cho trồng nhiều loại cây quý hiếm đến mức nó có biệt danh “Rừng Boulogne của Sàigòn”. Dưới sự lãnh đạo của Jean- Baptiste Louis- Pierre, Vườn Bách thảo và bách thú Sài gòn đã có đóng góp lớn lao vào sự phát triển của nông nghiệp ở Nam kỳ vì các vườn ươm ở đây đã tạo ra nhiều loại cây ăn quả và nhiều loại cây công nghiệp. Tuy nhiên, vào năm 1875, công việc nghiên cứu và phát triển các giống cây trồng đã vượt quá khả năng của Vườn Bách thảo và bách thú Sài Gòn nên Jean- Baptiste Louis- Pierre được khuyến cáo lập ra một trang trại rộng 120 ha trên khu đất của chùa Ao (Pagode des Mares) gần đường Phạm Viết Chánh và đường Cống Quỳnh hiện nay. Trong những năm sau đó, trang trại thử nghiệm gần chùa Ao đã có những nghiên cứu thành công, phát triển nhiều giống cây cà phê, xoài, dứa, cây đay, cây chàm và cây mía.

Trong 12 năm làm giám đốc Vườn Bách thảo và bách thú Sài gòn, Jean- Baptiste Louis- Pierre cũng giảng dạy thực vật học tại Trường Hậu bổ (Collège des Stagiaires) và ông được tặng biệt danh “Pétrus Botanico” (phỏng theo tên Pétrus Ký). Ông trở về Paris vào năm 1877 để dành nhiều thời gian cho những công trình nghiên cứu của mình và thời gian này là lúc ông viết tuyệt tác của ông là tác phẩm “Flore forestière de là Cochinchine” (Thực vật rừng của Nam kỳ) được in thành nhiều tập từ năm 1881 đến năm 1894. Tác phẩm này của ông được xưng tụng là tác phẩm quan trọng nhất viết về thực vật rừng của vùng nhiệt đới; những người đương thời đã gọi đây là “một tác phẩm khoa học đồ sộ”, một “cuốn Kinh thánh dành cho những nhà thực vật học hiếu kỳ muốn tìm hiểu hệ thực vật của thuộc địa ở miền nhiệt đới”. Trong những năm cuối đời, ông viết nhiều bài báo khoa học cho các tạp chí khoa học như Bulletin du Jardin colonial, Bulletin de la Société Linéenne de Paris và Bulletin du Musée de Paris. Nhiều giống cây trồng đã được đặt tên theo tên ông, trong đó có pierreodendron thuộc họ Sapôchê và pierra thuộc họ Mùng quân.

Jean- Baptiste Louis- Pierre từ trần ngày 30 tháng 10 năm 1905 tại Saint-Mandé, ngoại ô phía Đông của thủ đô Paris. Vào tháng 2 năm 1933, để ghi nhớ công lao của ông, Hội dồng Khoa học Pháp đã cho xây cột bia tưởng niệm ông trong Vườn Bách thảo và bách thú Sài Gòn. Cội bia này đã được sửa chữa vào dịp kỷ niệm 130 năm thành lập Thảo cầm viên Sài gòn vào năm 1994.

Vườn Bách thảo và bách thú Sài gòn được tu sửa, tái thiết và đổi tên thành Thảo cầm viên Sài gòn vào năm 1956, dưới thời Đệ nhất Cộng hòa và cái tên ấy được giữ cho đến nay, nhưng người Sài gòn vẫn quen gọi là Sở thú. Sở thú đã có vai trò then chốt trong giáo dục, trong việc bảo tồn và nghiên cứu. Học sinh các trường và trẻ nhỏ được cha mẹ dẫn vào tham quan Sở thú rộng 16, 9 ha biết được thế giới kỳ thú của loài vật và cỏ cây mà trước đó chúng chỉ nhìn thấy trên tivi hay trong những bức ảnh.

HUỲNH DUY LỘC (FACEBOOK)

Ảnh: Tượng Jean- Baptiste Louis- Pierre, vị giám đốc đầu tiên của Thảo cầm viên Sài gòn, Bảo tàng trong Vườn Bách thảo và bách thú Sài gòn vào đầu thế kỷ 20 và Thảo cầm viên Saigon hiện nay.