Iwakura Tomomi và phái bộ Iwakura

Cuốn sách “Sứ đoàn Iwakura, chuyến Tây du khảo cứu nhằm canh tân Nhật Bản thời Minh Trị” biên tập hồi tháng 9 năm 2022 đến nay mới thấy ra mắt (Huỳnh Duy Lộc).

Iwakura Tomomi sinh ngày 26 tháng 10 năm 1825 ở Kyoto, là con thứ hai của một triều thần cấp thấp là Horikawa Yasuchika, nhưng về phía họ hàng bên mẹ là bà con của Thiên hoàng Hiếu Minh (Ninko). Năm 1836, ông được một nhà quý tộc khác là Iwakura Tomoyasu nhận nuôi và ông cũng đổi sang họ Iwakura. Ông được kampaku Takatsukasa Masamichi dạy học và năm 1854, ông trở thành thị thần của Thiên hoàng Hiếu Minh.

Giống như nhiều quan lại khác ở kinh đô Kyoto, Iwakura chống lại kế hoạch mở cửa đất nước của Mạc phủ. Khi Hotta Masayoshi, một Hiếu Trung của Mạc phủ Tokugawa đến kinh đô Kyoto để nhận được sự chấp thuận của triều đình ký Hiệp ước Hữu nghị và Thương mại Hoa Kỳ-Nhật Bản năm 1858, Iwakura tập hợp các triều thần phản đối bản hiệp ước và cố gắng cản trở cuộc đàm phán giữa Mạc phủ và triều đình. Sau khi Đại lão Ii Naosuke bị ám sát năm 1860, Iwakura ủng hộ phong trào Kobugattai, một liên minh của triều đình và Mạc phủ. Mục tiêu của liên minh này là tổ chức đám cưới của Tướng quân Tokugawa Iemochi và Chikako, chị của Thiên hoàng Hiếu Minh. Các samurai và các nhà quý tộc ủng hộ chính sách “Tôn hoàng, nhương di” (Revere the Emperor, Destroy the Traitors: 尊皇討奸) cấp tiến hơn. Iwakura bị coi là người ủng hộ Mạc phủ nên họ gây sức ép với triều đình lưu đày ông.

Iwakura phải rời khỏi triều đình, chuyển đến Iwakura, phía Bắc Kyoto.

Ở Iwakura, ông đã viết nhiều kiến nghị gởi cho triều đình hay những đồng minh chính trị ở phiên (lãnh địa) Satsuma. Năm 1866, Tướng quân Iemochi qua đời, Iwakura nỗ lực để triều đình tiếp thu những sáng kiến chính trị của ông. Khi Thiên hoàng Hiếu Minh qua đời năm sau đó, có tin đồn Iwakura âm mưu ám sát Thiên hoàng bằng thuốc độc, nhưng ông tránh khỏi bị bắt giữ.

Cùng với Okubo Toshimichi và Saigō Takamori, ngày 3 tháng 1 năm 1868, ông thực hiện việc chiếm giữ Hoàng cung Kyoto bởi lực lượng trung thành với các phiên Satsuma và Chōshū, mở đầu cuộc Minh Trị Duy Tân.

Sau khi thành lập chính quyền Minh Trị, Iwakura có vai trò quan trọng do ảnh hưởng và lòng tin mà ông có với Thiên hoàng Minh Trị. Ông chịu trách nhiệm chính trong việc tuyên cáo bản “Ngũ điều ngự thệ văn” (5 Điều thề ước) vào năm 1868 và việc phế phiên, lập huyện. Ít lâu sau khi được bổ nhiệm làm Hữu đại thần vào năm 1871, ông dẫn đầu một phái bộ đi nhiều nước châu Âu và Bắc Mỹ. Phái bộ Iwakura (岩倉使節団, Iwakura Shisetsudan) này lên đường đi thăm Hoa Kỳ và các nước châu Âu trong 1 năm 10 tháng từ năm 1871 theo gợi ý của nhà truyền giáo người Hà Lan Guido Verbeck. Iwakura Tomomi dẫn đầu phái bộ trong vai trò đại sứ đặc mệnh toàn quyền cùng 4 phó sứ, 3 người trong số đó là Okubo Toshimichi, Kido Takayoshi, và Ito Hirobumi cũng là những bộ trưởng trong triều đình mới ở Nhật Bản. Sử gia Kume Kunitake là người ghi chép nhật ký chính thức, ghi lại mọi sự kiện và ấn tượng. Ngoài ra, còn có một số nhà quản lý và học giả, tổng cộng là 48 người.

Ngoài các thành viên của phái bộ còn có 60 sinh viên được đi theo. Nhiều người trong số họ được ở lại để hoàn thành khóa học tại nước ngoài, trong đó có 5 phụ nữ trẻ ở lại Hoa Kỳ để học.

Ngày 23 tháng 12 năm 1871, phái bộ khởi hành từ Yokohama, đi San Francisco. Từ đây họ tiếp tục đến Washington, D.C., rồi đến Anh, Pháp, Bỉ, Hà Lan, Nga, Phổ, Đức, Đan Mạch, Thụy Điển, Áo, Ý, và Thụy Sĩ. Trên đường trở về, họ cũng ghé qua Ai Cập, Aden, Ceylon, Singapore, Sài gòn, Hồng Kông và Thượng Hải. Phái bộ trở về quê nhà vào ngày 13 tháng 9 năm 1873, sau gần 2 năm ở nước ngoài.

Mục đích của chuyến đi của phái bộ Iwakura:

1. Tái đàm phán về các hiệp ước bất bình đẳng với Hoa Kỳ, Anh và các nước châu Âu khác mà Nhật Bản đã buộc phải ký những thập kỷ trước dưới thời Mạc phủ.

2. Thu thập thông tin về giáo dục, công nghệ, văn hóa, quân sự, xã hội và kinh tế của các nước đến thăm để áp dụng vào quá trình hiện đại hóa ở Nhật Bản.

Trong 2 mục đích này, mục đích thứ nhất đã không đạt được, nhưng các thành viên của sứ đoàn rất ấn tượng với những thành tựu của các nước phương Tây và ý thức rõ ràng hơn về tầm quan trọng của mục đích thứ hai. Ấn tượng của các thành viên của phái bộ với quá trình hiện đại hóa ở Hoa Kỳ và các nước châu Âu khiến họ chủ động đưa ra sáng kiến hiện đại hóa sau này cho Nhật Bản.

Iwakura trở về Nhật Bản năm 1873, đúng lúc để ngăn chặn được cuộc chinh phạt Triều Tiên. Nhận ra rằng Nhật Bản không có đủ sức mạnh để thách thức các cường quốc phương Tây trong tình hình lúc bấy giờ, ông chủ trương củng cố triều đình bằng cách soạn thảo một bản Hiến pháp và một hình thức hạn chế của nền dân chủ đại nghị. Ông ra lệnh cho Inoue Kowashi soạn thảo Hiến pháp vào năm 1881.

Dù đã đau yếu từ năm 1883, ông vẫn trở về Kyoto, giám sát việc tái thiết cung điện hoàng gia và các toà nhà khác. Nhưng ông ngã bệnh và từ trần vào ngày 20 tháng 7 năm 1883, chỉ một ngày sau chuyến viếng thăm của Thiên hoàng Minh Trị.

HUỲNH DUY LỘC giới thiệu