Ba Son- nguồn gốc và tên gọi

Nhà máy đóng tàu Ba Son – một điểm đóng tàu hiện đại đầu tiên của Sài Gòn – tồn tại hàng trăm năm nay đã phải dời đi nơi khác. Tất nhiên nơi này đã ngừng đóng tàu và các hoạt động khai thác cảng biển. Mai sau, những gì về Ba Son sẽ chỉ là một khu di tích nhỏ trên đất cũ và qua những tư liệu…

Trong cuốn Sài Gòn năm xưa, học giả Vương Hồng Sển đã lý giải về nguồn gốc của tên gọi Ba Son, cụ thể như sau (nguyên văn):

“Ngang Thủ Thiêm, bên này bờ sông là cơ xưởng thủy quân, trước kia quen gọi với danh từ ngoại lai “Ba Son”. Hiện nguồn gốc hai chữ “Ba Son” cũng ở trong vòng định chừng.

Một thuyết cho rằng “Ba Son” do danh từ Pháp “Mare aux poissons” gọi tắt lại; đành rằng thuở trước kia giữa Arsenal (tên gọi vào những năm 1960 của cơ xưởng Thủy quân) có một con kinh đào tay, nhỏ nhưng rất nhiều cá tôm, thuở ấy người Pháp thích câu cá tại đây, về sau xẻo nhỏ lấp đi nhưng danh vẫn còn, cho nên sự Việt Nam hóa tiếng Pháp “mare aux poissons” ra tiếng Việt “Ba Son” có phần đứng vững.

Theo thuyết khác lại đổ thừa hồi xưa (đời Bà cổ Hỷ nào đó) đã có một anh thợ nguội tên “Son” là con thứ ba, vô làm sở này, rồi lấy đó đặt tên cho sở nọ, thuyết này vô căn cứ, theo tôi, phần chắc là do mấy bác túng đề cắt nghĩa gượng và xin chừa cho cô hồn phóng sự giải quyết.

Thuyết thứ ba thì cho rằng “Ba Son” do danh từ Pháp “Bassin de radoub” mà có. “Bassin” => “Ba Son”, theo tôi cũng có phần đứng vững như thuyết thứ nhất “mare aux poissons”. Theo quyển “Promenades dans Saigon”, tác giả, bà Hilda Arnold ghi, rằng buổi đầu người Pháp đã xuất ra trên bảy triệu quan thời ấy để lấp đất và xây cái ụ tàu “bassin de radoub” này, để có thể sửa chữa các thứ tàu chiến tàu buôn tại đây khỏi đem về Pháp quốc. Thời ấy, cuộc chuyển vận đều do đường thủy, nên cái “bassin de radoub” giúp họ nắm vận mạng xứ này trong tay”.

Tác giả An Chi, sau khi dẫn những cách giải thích của Vương Hồng Sển, ông cho rằng cách giải thích thứ 3 của học giả họ Vương là đáng tin nhất. Tuy nhiên, ông An Chi cũng cho rằng Ba Son là do tiếng Pháp bastion (nghĩa là Pháo đài) mà ra và ông tin rằng sẽ có ngày ông chứng minh được mối quan hệ này.

Ba Son thời sơ khai

Theo sử sách, xưởng đóng tàu Ba Son xưa kia được vua Gia Long cho thành lập để đóng thuyền trong cuộc chiến tranh với quân đội nhà Tây Sơn vào thế kỷ 18. Xưởng Chu Sư gọi nôm na là Xưởng Thủy để sửa chữa và đóng chiến thuyền là cái tên ban đầu của xưởng Ba Son. Sách “Gia Định thành thông chí” của Trịnh Hoài Đức mô tả: “Xưởng Chu Sư ở cách phía Đông thành độ một dặm dọc theo bờ sông Tân Bình (tức sông Sài Gòn) quanh theo sông Bình Trị (tức rạch Thị Nghè), là nơi chế tạo thuyền bè cùng là dụng cụ thủy chiến, xưởng dài đến 3 dặm”.

Đến những năm đầu thế kỷ 19, xưởng đã mở rộng thành một công trường thủ công lớn, nơi sản xuất, sửa chữa mọi loại chiến thuyền, nơi đặt lò đúc các loại súng lớn nhỏ bằng đồng hay bằng gang, nơi tập trung hàng ngàn nhân công với nhiều ngành chuyên môn khác nhau.

Năm 1793, chúa Nguyễn Ánh mua một chiến hạm cũ của châu Âu về cho tháo ra từng mảnh để lấy mẫu. Sau đó, với sự giúp sức của người Pháp, thủy xưởng đã đóng được 9 chiến hạm kiểu châu Âu mang tên Loan Phi, Ưng Phi, Long Ngư, Long Phượng, Long Hưng, Long Phi, Bằng Phi, Phụng Phi và Hùng Phi.