Võ Phiến và “Nghĩ mông về bạn”

Nhà văn Nguyễn Mộng Giác đã chép tiểu sử của Võ Phiến: “Võ Phiến tên thật là Đoàn Thế Nhơn, bút hiệu khác: Tràng Thiên. Ông sinh ngày 20 tháng 10 năm 1925 tại làng Trà Bình, huyện Phù Mỹ, tỉnh Bình Định. Cha là Đoàn Thế Cần làm giáo học, mẹ là Ngô Thị Cương. Võ Phiến có người em ruột là Đoàn Thế Hối, sinh năm 1932, sau này tập kết ra miền Bắc, cũng là nhà văn với bút hiệu Lê Vĩnh Hoà.

Khoảng năm 1933, cha mẹ xuống Rạch Giá lập nghiệp đem Đoàn Thế Hối theo; Võ Phiến ở lại Bình Định, sống với bà nội, học trường làng, trung học ở Quy Nhơn. Năm 1942, ông ra Huế học trường Thuận Hóa và bắt đầu viết văn. Bài tùy bút đầu tiên tựa đề “Những đêm đông” viết năm 1943 đăng trên báo Trung Bắc Chủ Nhật, ký tên Đắc Lang.

Năm 1945, Võ Phiến gia nhập bộ đội một thời gian ngắn, sang năm 1946 ông ra Hà Nội học trường Văn Lang; đến tháng 12 năm 1946, ông trở về Bình Định tham gia kháng chiến, sang năm 1947 về làm thuế quan tại Gò Bồi. Năm 1948, ông kết hôn với cô Võ Thị Viễn Phố (bút hiệu Võ Phiến là Viễn Phố nói lái) và dạy học ở trường trung học bình dân Liên khu V. Cuối năm 1954, ông ra Huế làm việc tại Nha Thông tin ít lâu rồi xin chuyển vào Quy Nhơn, tại đây ông tự xuất bản hai tác phẩm đầu tay “Chữ tình” (1956) và “Người tù” (1957), gửi bài đăng trên hai tạp chí Sáng Tạo và Bách Khoa. Từ tác phẩm thứ ba “Mưa đêm cuối năm” (in năm 1958 tại Sàigòn), Võ Phiến bắt đầu nổi tiếng, ông xin đổi vào làm việc tại Sàigòn, cộng tác thường xuyên với các báo Sáng Tạo, Thế Kỷ 20, Văn, Khởi Hành, Mai, Tân Văn … và trở thành một trong những cây bút chính của tờ Bách Khoa cùng với Nguyễn Hiến Lê, Vũ Hạnh… Năm 1962, Võ Phiến lập nhà xuất bản Thời Mới.

Rời nước một tuần trước ngày 30 tháng 4 năm 1975, một thời gian sau, ông định cư tại Los Angeles, làm công chức thuế vụ.

Võ Phiến là một trong những người đầu tiên có công xây dựng nền văn học Việt Nam ở hải ngoại, chủ trương tập san Văn Học Nghệ Thuật từ năm 1978 đến năm 1979, rồi từ năm 1985 đến năm 1986. Tờ Văn Học Nghệ Thuật của Võ Phiến là nguyệt san văn học có uy tín đầu tiên tại hải ngoại, là tiền thân của tờ Văn Học mà sau này Nguyễn Mộng Giác tiếp nối. Văn Học Nghệ Thuật đã mở dầu cho một trào lưu văn học đích thực mà sau này trở thành văn học Việt Nam hải ngoại, hội tụ những cây bút cũ và mới, tạo ra một lớp người viết và người đọc tham dự vào văn chương tiếng Việt.

Từ tháng 7 năm 1994, Võ Phiến nghỉ hưu nhưng vẫn viết, sống tại Quận Cam, California, Hoa Kỳ và từ trần ngày 28 tháng 9 năm 2015 tại Santa Ana, California.

Võ Phiến là tác giả của trên dưới 30 tác phẩm gồm đủ mọi thể loại: thơ, truyện ngắn, truyện dài, tùy bút, tiểu luận, tạp luận, biên khảo, phê bình, dịch thuật.

Tác phẩm đã in:

Tiểu thuyết: Giã từ (Bách Khoa, Sài-gòn, 1962), Một mình (Thời Mới, 1965), Đàn ông (Thời Mới, 1966), Nguyên vẹn (Người Việt, California, 1978).
Truyện ngắn: Chữ tình (Bình Minh, Quy Nhơn, 1956), Người tù (Bình Minh, 1957), Mưa đêm cuối năm (Tự Do, Sài-gòn, 1958), Đêm xuân trăng sáng (Nguyễn Đình Vượng, 1961), Thương hoài ngàn năm (Bút Nghiên, 1962), Về một xóm quê (Thời Mới, 1965), Truyện thật ngắn (Văn Nghệ, California, 1991).
Tùy bút: Thư nhà (Thời Mới, 1962), Ảo ảnh (Thời Mới, 1967), Phù thế (Thời Mới, 1969), Đất nước quê hương (Lửa Thiêng, 1973), Thư gửi bạn (Người Việt, California, 1976), Ly hương (in chung với Lê Tất Điều, Người Việt, California, 1977), Lại thư gửi bạn (Người Việt, 1979), Quê (Văn Nghệ, 1992).
Tiểu luận: Tiểu thuyết hiện đại (bút hiệu Tràng Thiên, Thời Mới, 1963), Văn học Nga Xô hiện đại (Thời Mới, 1965). Tạp bút, 3 tập (Thời Mới, 1965-66), Tạp luận (Trí Đăng, 1973), Chúng ta qua cách viết (Giao Điểm, 1973), Viết (Văn Nghệ, 1993), Đối thoại (Văn Nghệ, 1993).
Biên khảo: Văn học miền Nam tổng quan (Văn Nghệ, 1986), Văn học miền Nam, 6 tập, gồm 3 tập về truyện, 1 tập ký, 1 tập kịch – tùy bút và 1 tập thơ (Văn Nghệ, 1999).
Dịch thuật: Hăm bốn giờ trong đời một người đàn bà (Stefan Zweig) (Thời Mới, 1963), Các trào lưu lớn của tư tưởng hiện đại (André Maurois) (Thời Mới, 1964), Truyện hay các nước, 2 tập, cùng dịch với Nguyễn Minh Hoàng (Thời Mới, 1965), Ông chồng muôn thuở (Dostoïevski) (1973).

Toàn bộ tác phẩm Võ Phiến được in lại trong “Võ Phiến toàn tập” gồm 9 cuốn (Văn Nghệ, 1993)” (theo Nguyễn Mộng Giác)

Thuở còn ở trong nước, Võ Phiến đã được nhiều bạn văn kính trọng vì tài năng văn chương và những đồng nghiệp cũng như những độc giả yêu mến ông đã sớm nhận ra biệt tài của ông thể hiện qua những tùy bút. Nhà văn Nguyễn Hiến Lê đã nhận định về tài viết tùy bút của Võ Phiến trong lời tựa tập tùy bút “Đất nước quê hương” do nhà xuất bản Lửa Thiêng ấn hành năm 1973 tại Sài gòn: “Ai cũng biết tài viết tiểu thuyết của Võ Phiến, nhưng theo tôi, tùy bút mới là thể dung nạp hết sở trường của ông, mới thật là đất cho ông dụng… văn”.

Sau ngày di tản qua Mỹ, ông lại tiếp tục cầm bút để viết những trang tùy bút dù rằng độc giả của ông chỉ còn là “vài trăm nghìn người tản mác khắp mặt địa cầu, mỗi ngày một xa lạc ngôn ngữ dân tộc” (Thư gởi bạn).
Năm 2012, ông tái ngộ độc giả trong nước với tập tùy bút “Quê hương tôi” do nhà xuất bản Nhã Nam in (thật ra, đây là tập tùy bút “Đất nước quê hương” đã in hồi năm 1973 ở Sài gòn có bổ sung thêm 3 bài tùy bút mới) và tập “Tạp bút” in năm 2013, nhưng phải lấy bút danh Tràng Thiên, bút danh ông thường sử dụng trong các tác phẩm dịch trước năm 1975.

HUỲNH DUY LỘC